آشنایی با انواع فرمت‌ های تصویری (ویدیویی)

با رشد روزافزون تولید و مصرف محتواهای ویدیویی، شناخت فرمت‌های مختلف فایل‌های ویدیویی به یکی از نیازهای مهم کاربران، تدوین‌گران و تولیدکنندگان محتوا تبدیل شده است. فرمت ویدیویی می‌تواند تأثیر مستقیمی بر کیفیت تصویر، حجم فایل، سرعت بارگذاری و سازگاری با دستگاه‌ها داشته باشد. در این مقاله به بررسی انواع فرمت‌ های تصویری رایج، کاربردها و مزایا و معایب هر یک می‌پردازیم.

فرمت ویدیویی چیست؟

فرمت ویدیویی ترکیبی از دو عنصر اصلی است: کُدک (Codec) که الگوریتمی برای فشرده‌سازی و بازگشایی فایل‌های ویدیویی مثل H.264 یا H.265است و کانتینر (Container) ، ساختاری است که داده‌های ویدیویی، صوتی، زیرنویس و متادیتا را در خود جای می‌دهد مثل فرمت MP4 یا MKV. بنابراین، فرمت ویدیویی درواقع قالبی برای نگهداری محتوای ویدیویی است که بسته به نوع استفاده، مزایا و محدودیت‌های خاص خود را دارد.

فرمت MP4

فرمت MP4، یکی از پرکاربردترین و محبوب‌ترین فرمت‌های ویدیویی در دنیای دیجیتال است. چه در هنگام تماشای ویدیو در یوتیوب باشیم، چه در حال ارسال ویدیو از طریق واتساپ، احتمال بسیار زیادی وجود دارد که با فرمت MP4 سر و کار داشته باشیم. این فرمت، به دلیل ترکیب ایده‌آل بین کیفیت بالا و حجم کم، به انتخاب اول کاربران در پلتفرم‌های مختلف تبدیل شده است.

MP4 یا به‌طور کامل‌تر MPEG-4 Part 14، یک کانتینر چندرسانه‌ای (Multimedia Container) است که می‌تواند ویدیو، صدا، زیرنویس، تصویر و متادیتا (اطلاعات جانبی) را در یک فایل واحد ذخیره کند.

پسوند فایل (.mp4) است و کدک‌های رایج برای ویدیوH.264 (AVC) و H.265 (HEVC) و برای صدا AAC، MP3 و ALAC میباشد.

این فرمت تقریباً توسط همه دستگاه‌ها و نرم‌افزارها پشتیبانی می‌شود. دارای قابلیت فشرده‌سازی کارآمد بدون افت محسوس کیفیت و همچنین امکان ذخیره چند ترک صوتی، زیرنویس و متادیتا در یک فایل را دارد. گزینه‌ی ایده‌آل برای پخش آنلاین (Streaming) در یوتیوب، اینستاگرام و .. نیز هست و به راحتی به دیگر فرمت‌ها تبدیل می‌شود (و بالعکس).

فرمت MP4 ترکیبی ایده‌آل از کیفیت، فشرده‌سازی و سازگاری را ارائه می‌دهد و به همین دلیل به عنوان فرمت استاندارد ویدیویی در دنیای دیجیتال شناخته می‌شود. این فرمت برای استفاده‌های عمومی، به‌ویژه در پلتفرم‌های آنلاین و موبایل، بهترین انتخاب ممکن است.

فرمت AVI

یکی از قدیمی‌ترین و شناخته‌شده‌ترین این فرمت‌ها، AVI است. این فرمت سال‌ها به عنوان استانداردی برای ذخیره ویدیو در ویندوز شناخته می‌شد و هنوز هم در بسیاری از کاربردهای حرفه‌ای یا آرشیوی استفاده می‌شود.

AVI مخفف عبارت Audio Video Interleave است. این فرمت در سال 1992 توسط شرکت Microsoft به عنوان بخشی از فناوری Video for Windows معرفی شد.

AVI نوعی کانتینر چندرسانه‌ای است که می‌تواند ویدیو و صدا را در یک فایل واحد با هماهنگی زمانی ذخیره کند. پسوند فایل (.avi) بوده و توسعه‌دهنده آن شرکت Microsoftمیباشدو همچنین کدک‌های رایج آن DivX، XviD، MJPEG، DV است.

فرمت AVI به عنوان یکی از پایه‌گذاران ذخیره‌سازی دیجیتال ویدیو، سهم بزرگی در پیشرفت رسانه‌های تصویری داشته است. با وجود ظهور فرمت‌های جدیدتر و بهینه‌تر، AVI همچنان در برخی کاربردهای خاص جایگاه خود را حفظ کرده است. با این حال، برای استفاده‌های روزمره، فرمت‌هایی مانند MP4، MKV یا WebM پیشنهاد می‌شود.

فرمت MKV

یکی از فرمت‌هایی که محبوبیت زیادی در میان کاربران حرفه‌ای و علاقه‌مندان به فیلم و سریال پیدا کرده، فرمت MKV است. این فرمت به دلیل پشتیبانی از چندین فایل صوتی، زیرنویس و کیفیت بالا، تبدیل به یک انتخاب محبوب برای آرشیو و پخش حرفه‌ای شده است.

MKV مخفف Matroska Video است؛ فرمت ویدیویی‌ای که توسط پروژه Matroska به‌صورت متن‌باز (Open Source) توسعه یافته است. برخلاف تصور رایج، MKV یک فرمت فشرده‌سازی نیست، بلکه یک کانتینر (Container Format) است که می‌تواند ویدیو، صدا، زیرنویس و متادیتا را در یک فایل واحد ذخیره کند.

پسوندهای رایج آن .mkv برای ویدیو ، .mka برای صدا و .mks برای زیرنویس بوده و کدک‌های قابل پشتیبانی در MKVبرای ویدیو H.264، H.265 (HEVC)، VP9 و حتی AV1، برای صدا AAC، MP3، AC3، DTS، FLAC و برای زیرنویس SRT، ASS، SSA، VobSub و …

فرمت MKV انتخابی عالی برای کاربران حرفه‌ای، طرفداران فیلم و آرشیوسازان است. اگرچه برای کاربران عادی کمی پیچیده به نظر می‌رسد، اما امکانات فوق‌العاده آن در ذخیره‌سازی چندرسانه‌ای با کیفیت بالا و ساختار یکپارچه، آن را به یکی از بهترین فرمت‌های ویدیویی حال حاضر تبدیل کرده است.

فرمت MOV

اگر با دنیای تدوین ویدیو، محصولات اپل یا ویدیوهای با کیفیت بالا سر و کار داریم، احتمال زیادی وجود دارد که با فرمت MOV برخورد کرده باشیم. این فرمت که توسط شرکت Apple توسعه یافته، به عنوان یکی از فرمت‌های حرفه‌ای و قدرتمند برای ذخیره و ویرایش ویدیو شناخته می‌شود.

MOV فرمتی است که توسط Apple در سال ۱۹۹۸ برای نرم‌افزار QuickTime Player معرفی شد. این فرمت یک کانتینر چندرسانه‌ای (Multimedia Container Format) است که می‌تواند ویدیو، صدا، زیرنویس، متادیتا و جلوه‌های خاص را در یک فایل نگه دارد.

پسوند فایل .mov، توسعه‌دهنده Apple Inc.، کدک‌های قابل استفاده برای ویدیو H.264، ProRes، HEVC (H.265) ، برای صدا AAC، PCM، ALAC و برای سایر اجزاء، زیرنویس، تایم‌کد، افکت‌های تصویری میباشد.

فرمت MOV به عنوان یکی از فرمت‌های قدرتمند و باکیفیت در حوزه ویدیو، کاربرد فراوانی در دنیای تدوین و فیلم‌سازی دارد. اگرچه ممکن است برای استفاده عمومی و اشتراک‌گذاری در وب کمی سنگین و محدود باشد، اما برای کارهای حرفه‌ای، ذخیره‌سازی بدون افت کیفیت و پشتیبانی از چندین جریان رسانه‌ای، انتخابی فوق‌العاده است.

فرمت WMV

یکی از فرمت‌هایی که به‌ویژه در گذشته در میان کاربران ویندوز بسیار رایج بود، فرمت WMV است. این فرمت با هدف فشرده‌سازی ویدیو برای پخش آنلاین و آفلاین طراحی شده و به دلیل وابستگی به Microsoft، به طور گسترده‌ای در سیستم‌عامل‌های ویندوز مورد استفاده قرار گرفته است.

WMV مخفف عبارت Windows Media Video است. این فرمت توسط شرکت Microsoft توسعه یافته و بخشی از مجموعه Windows Media Framework به شمار می‌رود.

فرمت WMV در اصل برای استریم ویدیو روی اینترنت طراحی شده است، ولی در بسیاری از کاربردهای آفلاین، آموزشی، و چندرسانه‌ای نیز به کار می‌رود.

پسوند فایل .wmv، توسعه‌دهنده Microsoft ، کدک ویدیو Windows Media Video نسخه‌های 7 تا 9 و WMV-HD ، همچنین کدک صوتی معمولاً WMA (Windows Media Audio) میباشد.

فرمت WMV زمانی یکی از محبوب‌ترین فرمت‌های ویدیویی در محیط ویندوز بود. اگرچه با ظهور فرمت‌های پیشرفته‌تر، جایگاه آن کمرنگ‌تر شده، اما همچنان در برخی کاربردهای خاص، به‌ویژه در سیستم‌های ویندوزی یا فایل‌های آموزشی با حجم کم، قابل استفاده است. با این حال، برای بیشترین سازگاری و کیفیت، بهتر است از فرمت‌هایی مانند MP4 یا MKV استفاده کنیم.

فرمت FLV

یکی از فرمت‌هایی که زمانی نقش مهمی در پخش آنلاین ویدیو داشت، فرمت FLV است. این فرمت که برای سال‌ها پایه اصلی سرویس‌های اشتراک‌گذاری ویدیو مانند YouTube بود، با ویژگی‌های خاص خود، تحولی در ویدیوهای آنلاین ایجاد کرد.

FLV مخفف Flash Video است. این فرمت توسط شرکت Adobe Systems (شرکت سازنده نرم افزار فتوشاپ) توسعه یافته و برای پخش ویدیو از طریق Adobe Flash Player در صفحات وب طراحی شده بود.

پسوند فایل .flv، توسعه‌دهنده Adobe Systems، کدک‌های ویدیویی رایج Sorenson Spark, VP6, H.264 و کدک‌های صوتی MP3, AAC میباشد.

توجه: Adobe Flash Player از سال 2020 به طور رسمی توسط Adobe منسوخ شد، اما همچنان فایل‌های FLV در آرشیوها، ویدیوهای آموزشی قدیمی و برخی وب‌سایت‌های قدیمی وجود دارند.

فرمت FLV زمانی استاندارد طلایی برای پخش ویدیو در وب بود. اما با پایان پشتیبانی از Flash Player و ظهور فناوری‌های نوین مانند HTML5، این فرمت دیگر جایگاه خود را از دست داده است. با این حال، شناخت آن برای درک سیر تکامل فرمت‌های ویدیویی، بسیار مهم و مفید است.

فرمت WebM

فرمت WebM با هدف ارائه‌ی ویدیوهایی با کیفیت مناسب و حجم کم، مخصوص پخش در مرورگرهای مدرن طراحی شده است. این فرمت متن‌باز بوده و توسط شرکت‌هایی چون Google پشتیبانی می‌شود.

WebM یک فرمت متن‌باز (Open Source) برای ویدیو است که در سال ۲۰۱۰ توسط Google معرفی شد. این فرمت برای پخش سریع و روان ویدیو در وب، به‌ویژه با استفاده از HTML5 طراحی شده است.

پسوند فایل .webm، توسعه‌دهنده Google و مبتنی بر فرمت (Matroska – MKV) ، همچنین کدک ویدیو VP8 / VP9 / AV1 و کدک صوتی Vorbis / Opusمیباشد.

فرمت WebM یکی از بهترین گزینه‌ها برای پخش ویدیو در اینترنت است. طراحی سبک، متن‌باز بودن، و کیفیت قابل قبول آن را به گزینه‌ای محبوب در دنیای وب تبدیل کرده است. اگرچه برای برخی نرم‌افزارها یا دستگاه‌های خاص مناسب نیست، اما در دنیای مرورگرها و اپلیکیشن‌های وب، یکی از بهترین انتخاب‌هاست.

فرمت MPG/MPEG

یکی از قدیمی‌ترین و پرکاربردترین فرمت‌ها، فرمت MPEG یا MPG است که پایه‌گذار بسیاری از استانداردهای ویدیویی امروزی به شمار می‌رود.

MPEG مخفف عبارت Moving Picture Experts Group است؛ نام گروهی بین‌المللی که استانداردهای فشرده‌سازی ویدیو و صدا را تدوین کرده است. فایل‌های ویدیویی با فرمت MPG یا MPEG از این استانداردها استفاده می‌کنند.

پسوند فایل .mpg یا .mpeg ، توسعه‌دهنده گروه MPEG زیرمجموعه (ISO/IEC) ، کدک‌های رایج MPEG-1، MPEG-2، MPEG-4 (در برخی نسخه‌ها) میباشد. توجه: پسوند MPG در سیستم‌های قدیمی (مانند ویندوز) برای سهولت استفاده جایگزین MPEG شده و تفاوتی از نظر محتوا ندارد.

فرمت MPG و MPEG یکی از فرمت‌های پایه‌ای و تاریخی در دنیای ویدیو است که تأثیر بزرگی در استانداردسازی و فشرده‌سازی فایل‌های تصویری داشته است. با وجود فناوری‌های جدیدتر، هنوز هم در بسیاری از کاربردهای سنتی و آرشیوی، ارزشمند و قابل استفاده است.

فرمت AVCHD

با پیشرفت دوربین‌های دیجیتال و فیلم‌برداری HD، نیاز به یک فرمت فشرده، با کیفیت بالا و مناسب برای ذخیره‌سازی و پخش ویدیوهای حرفه‌ای بیشتر شد. یکی از این فرمت‌ها که مخصوصاً برای فیلم‌برداری با کیفیت بالا طراحی شده، فرمت AVCHD است. اگر با دوربین‌های سونی یا پاناسونیک فیلم‌برداری کرده‌ایم، احتمالاً با این فرمت روبه‌رو شده‌ایم.

AVCHD مخفف Advanced Video Coding High Definition است. این فرمت در سال ۲۰۰۶ توسط دو شرکت Sony و Panasonic برای ضبط ویدیو با کیفیت HD (High Definition) بر روی دیسک‌ها، کارت‌های حافظه و هارد دیسک‌ها توسعه یافت.

پسوند فایل‌ها .mtsو .m2tsاست. کدک ویدیو H.264 / AVC (Advanced Video Coding)، کدک صوتی Dolby AC-3 (5.1 surround) یا LPCMو رزولوشن‌های پشتیبانی‌شده 1080p (Full HD)، 1080i (interlaced) و 720p میباشد.

فرمت AVCHD با ارائه کیفیت تصویر و صدای بالا، گزینه‌ای ایده‌آل برای ضبط و تولید ویدیوهای حرفه‌ای است. اگرچه برای مصرف روزمره یا انتشار آنلاین کمی سنگین و پیچیده است، اما برای ضبط رسمی، مراسم‌ها، یا تولید ویدیوهایی با سطح بالا، هنوز هم انتخابی قدرتمند محسوب می‌شود.

فرمت 3GP/3G2

با ظهور گوشی‌های موبایل در اوایل دهه ۲۰۰۰، نیاز به فرمت‌هایی با حجم کم و قابلیت پخش روی دستگاه‌های موبایل با منابع محدود به‌شدت احساس می‌شد. فرمت‌های 3GP و 3G2 پاسخ به همین نیاز بودند و برای مدتی طولانی به‌عنوان فرمت اصلی ویدیو در تلفن‌های همراه مورد استفاده قرار گرفتند.

هر دو فرمت 3GP و 3G2 نسخه‌هایی ساده‌شده از فرمت MP4 هستند که برای ذخیره‌سازی و پخش ویدیو در تلفن‌های همراه نسل سوم (3G) طراحی شده‌اند.

پسوند فایل .3gp یا .3g2 ، کدک‌های ویدیو H.263 / H.264، کدک‌های صوتی AMR-NB, AMR-WB, AAC (در 3GP) EVRC, QCELP (در3G2) است.

فرمت‌های 3GP و 3G2 نماد دوران ابتدایی ویدیو در گوشی‌های موبایل بودند. اگرچه امروزه کاربرد آن‌ها بسیار کم شده، اما همچنان برای بعضی دستگاه‌های قدیمی، آرشیوهای نوستالژیک، یا انتقال سریع ویدیو با حجم بسیار کم قابل استفاده هستند. در بیشتر موارد، توصیه می‌شود این فایل‌ها به فرمت‌هایی مانند MP4 تبدیل شوند.

جمع‌بندی

انتخاب فرمت ویدیویی مناسب، بستگی به هدف، کیفیت موردنظر و بستر پخش دارد. اگر به دنبال فرمت همه‌کاره باشیم، MP4 بهترین انتخاب برای اکثر کاربران است و اگر قصد آرشیو باکیفیت داریم، MKV یا MOV گزینه‌های خوبی هستند. برای استفاده در مرورگرها یا طراحی وب، WebM بسیار مناسب است.